نقد فیلم گاو؛ گاو بودن بهتر از انسان بودن

خلاصه فیلم گاو؛ خطر اسپویل فیلم

در روستایی کوچک مردی به نام مشدی حسن زندگی می‌کند که صاحب تنها گاو روستا است. روزی گاو مشدی حسن به علت نامعلومی می‌میرد و مردم روستا که می‌دانند او تا چه اندازه به گاوش وابسته است تصمیم می‌گیرند به او بگویند که گاوش فرار کرده است.

مشدی حسن که فرار گاوش را باور نمی‌کند خودش را در قالب گاو می‌بیند و در نهایت مردم که گمان می‌کنند او دیوانه شده است سعی می‌کنند برای درمان، مشدی حسن را به شهر ببرند. در میانۀ راه مشدی حسن فرار می‌کند و از کوه پرت می‌شود و می‌میرد.

حال که به معرفی فیلم گاو پرداختیم، در ادامه این فیلم را به طور کامل نقدوبررسی می‌کنیم.

جوایز و نامزدی‌های فیلم گاو داریوش مهرجویی

ـ بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران

ـ برندۀ جایزۀ ویژه هیئت داوران از جشنواره بین‌المللی فیلم برلین در سال 1972

ـ برندۀ جایزۀ فیپرشی از جشنواره بین‌المللی فیلم ونیز در سال 1971

ـ برندۀ جایزۀ بهترین فیلم از جشنواره بین‌المللی فیلم لاروشل در سال 1972

ـ برندۀ جایزۀ بهترین فیلم از جشنواره سینمایی وزارت فرهنگ و هنر در سال 1349

ـ برندۀ جایزۀ بهترین فیلمنامه از جشنواره سینمایی سپاس در سال 1348

ـ نامزد هوگو طلایی از جشنواره بین‌المللی فیلم شیکاگو در سال 1971

نمایی از عزت‌الله انتظامی در نقش مشدی حسن

گاو؛ نمادی از زندگی

گاو از جمله حیواناتی است که در اساطیر همۀ ملت‌های جهان نقش مهمی دارد. پیش از این دربارۀ اهمیت گاو در اساطیر یونان باستان در نقد فیلم الکساندر و نقش آن در اسطوره و سینما با شما صحبت کردیم. در ایران باستان ماجرا از ابتدای آفرینش با گاو آغاز می‌شود! گاو ایروک‌داد نخستین موجودی بود که اهورامزدا خلق کرد. پس از گاو، کیومرث به‌عنوان نخستین انسان آفریده شد، اما اهریمن تصمیم گرفت آفریده‌های اهورامزدا را نابود کند. او به گاو و کیومرث حمله برد و پس از مرگ گاو از پیکرش غلات و از خونش رودها پدیدار شدند.

 این اسطوره ایران باستان به ما نشان می‌دهد که گاو همواره نشانی از زندگی را با خود به همراه دارد. حالا به نقد و بررسی فیلم گاو توجه کنید! در تمام روستا فقط یک گاو وجود دارد. زنان روستا هر روز پیاله‌به‌دست در انتظار آمدن مشدی حسن و گاوش می‌نشینند تا جرعه‌ای شیر دریافت کنند. از سوی دیگر همه چشم‌به‌راه این هستند که گاوِ آبستن زایمان کند و جانی تازه به ده بدهد. بعد از مرگ گاو نیز همۀ مردم برایش سوگواری می‌کنند. در ادامۀ نقد فیلم گاو بیشتر دربارۀ مرگ گاو و اثری که این اتفاق بر مردم ده گذاشت توضیح می‌دهیم.

نمایی از اهالی روستا در فیلم گاو داریوش مهرجویی

نقد فیلم گاو؛ مرگ گاو و اتمامِ بودن

پس از مرگ گاو در فیلم مهرجویی، مردم نگران این هستند که مشدی حسن با شنیدن این خبر جان بدهد و بمیرد؛ پس تصمیم می‌گیرند به او بگویند که گاوش فرار کرده است. متأسفانه این کار همه‌چیز را به‌هم می‌ریزد.

مشدی حسن اطمینان دارد که گاوش فرار نکرده است و درست در همین لحظه او می‌پذیرد که بی‌شک گاو مرده است، اما نمی‌تواند این موضوع را باور کند. حالا اسطوره خودش را نشان می‌دهد! [از اینجا به بعد ممکن است داستان فیلم گاو لو برود] مرگ گاو باعث می‌شود مشدی حسن نیز بمیرد. او نمی‌پذیرد که گاو مرده است؛ چرا که می‌داند با پذیرش مرگ گاو و بدون این‌که مردم اهمیت آن را درک کرده باشند، زندگی نیز از بین می‌رود.

 در بخش دیگری از تحلیل فیلم گاو باید بگوییم پیش از آن‌که مشدی حسن به روستا برگردد، مردم در حال برگزاری مراسم سوگواری برای گاو هستند. ما زاری آنان را می‌بینیم؛ مردم سیاه برتن کرده‌اند و در حال سوگواری برای از دست دادن گاو هستند. در حالی که ما به ندرت به این امر برمی‌خوریم که مردم برای موجودی سوگواری بگیرند.

در بررسی فیلم گاو به وضوح می‌بینیم که ارزش و جایگاه این گاو به اندازۀ یکی از اعضای روستا است و آن‌ها برای هیچ‌یک از حیوان‌های دیگر چنین مراسمی را نمی‌‌گیرند. برای مثال، مردم روستای همسایه  (بلوری‌ها) سه گوسفند از ده را دزدیدند اما هیچ‌کس برای آن‌ گوسفندها چنین مراسمی را ترتیب نداد!

در سایت اهل سینما بخوانید: نقد فیلم اوپنهایمر

اهالی روستا در حال بردن مشدی حسن به شهر برای درمان

 بالا آمدن ماه؛ بهانه‌ای برای ادامۀ زندگی

یکی‌دیگر از نشانه‌های اساطیری مهمی که در نقد فیلم گاو مهرجویی می‌توان به آن اشاره کرد، نماد ماه است. در نقد فیلم ایرانی گاو باید بگوییم که ما از اساطیر بین‌النهرین تا اسطوره‌شناسی ایران باستان همواره نماد ماه و گاو را همراه با یکدیگر دیدیم. ماه نمادی برای زندگی است و حیات را تضمین می‌کند.

در روایت‌های اساطیری نقل کردند که پس از مرگ گاو ایروک‌داد، تخمه گاو ایروک‌داد به دل ماه برده شد تا دور از دست اهریمن و دیوان در امان باشد و پس از اتمام حمله اهریمن به زمین بازگردانده شد تا زندگی ادامه پیدا کند.

در فیلم گاو داریوش مهرجویی شاهد این امر هستیم که مشدی حسن پس از شنیدن خبر فرار گاوش روی پشت‌بام نشست و منتظر بالا آمدن ماه ماند. او در جوابِ اهالی روستا که می‌گفتند «اگر اینجا بمونی و گاوت تشنه بشه چی؟» پاسخ داد: «گاو من هر زمان که ماه بالا بیاد تشنه می‌شه.» درست پس از این اتفاق است که ما دیگر بالا آمدن ماه را نمی‌بینیم و مشدی حسن به گاو تبدیل می‌شود تا در باور خودش زندگی را حفظ کند.

با این اوصاف اگر فیلم سینمایی گاو را در دستۀ فیلم‌های اساطیری قرار دهیم، می‌توانیم بگوییم که ماه ارتباط مستقیم با حضور گاو دارد و گاو نشانی از پایدار بودنِ زندگی معنا می‌شود.

مشدی حسن در انتطار بالا آمدن ماه

 بررسی شخصیت مشدی اسلام یا پیر خرد

مشدی اسلام یکی از مهم‌ترین شخصیت‌هایی است که در فیلم سینمایی گاو به آن پرداخته‌ شده است. در سراسر فیلم هر اتفاقی که می‌افتد همه در عین درماندگی به مشدی اسلام پناه می‌برند تا از او یاری بگیرند. حتی کدخدا هر تصمیمی را که مشدی اسلام بگیرد می‌پذیرد. در نقد فیلم گاو باید به شما بگوییم که در اساطیر و رتبه‌بندی شخصیت‌های اساطیری، به چنین فرد راهگشایی که مشکلات را حل می‌کند پیر خرد یا پیر خردمند می‌گویند که بر همه‌چیز آگاه است.

در نهایت هنگامی که مشدی حسن را با بند بستند و به سوی شهر بردند، مشدی اسلام را می‌بینیم که با همۀ وجودش باور کرد که مشدی حسن تبدیل به گاو شده است. او مشدی حسن را کتک می‌زد و مدام می‌گفت: «راه برو حیوون!»

اگرچه تماشای این تصویر تکان‌دهنده است، اما به ما می‌فهماند که مشدی اسلام نیز به خرد و آگاهی کامل رسیده است و نمی‌خواهد باور کند گاو مرده و زندگی مشدی حسن به اتمام رسیده است. گویی او در نهایت مشدی حسن را به‌عنوان یک ناجی می‌شناسد. دربارۀ این موضوع به‌طور مفصل در نقد فیلم اسپارتاکوس صحبت کرده‌ایم.

پیرزن روستا که ورد می‌خواند و آب روشنی بر سر زن مشدی حسن می‌پاشد

پیرزن، جادو، افسون و افسانه

در فیلم سینمایی گاو یکی از شخصیت‌هایی که در داستان گاو مش حسن توجه را به خود جلب می‌کند، پیرزنی نحیف و لاغر اندام است که مدام اورادی را زیر لب زمزمه می‌کند. همین پیرزن است که پس از مرگ گاو مشدی حسن پیاله‌ای آب می‌آورد، روی مردم می‌پاشد و می‌گوید: «آفت آمده، بلا نازل شده است؛ خدا رحم کند!»

او قصد دارد با آب شومی تاریکی مرگ را پاک کند! در ادامه می‌بینیم که همین پیرزن از زیرمینی سرد و نمناک عَلَمی را از میان بیرق‌های پوسیده بیرون می‌آورد. همین امر نشان می‌دهد که مردم در این مدت‌ آیین و اعتقادات دینی خود را ترک کردند اما با این اتفاق عجیب دوباره به اعتقادات روی آوردند!

در این بخش از نقد فیلم گاو ما به شما می‌گوییم که نماد دستی که بر بیرق‌ها دیده می‌شود از اساطیر بین‌النهرین و هند به فنیقی و ایران و پس از آن یهودیت، مسیحیت و اسلام رسیده است. احتمال می‌دهیم تا‌به‌حال به قدمت نماد دست در میان اساطیر ملت‌های مختلف اهمیتی نداده باشید.

نماد دست مفهومی کاملاً ساده دارد؛ پذیرش و تسلیم. خمسه یا دستِ رو به آسمان نمادی از پنج عنصر هستی و تسلیم است که بدی را دور می‌کند و آرامش بازمی‌گردد؛ در حالی که مردم خواستار بازگشت امنیت هستند.

مشدی حسن که باور کرده گاو شده است

اگر انسان‌ها گاو بودند، جهان جای بهتری می‌شد

در این مقاله از مجله هنری اهل سینما دربارۀ مفاهیم و نمادهای اساطیری در نقد فیلم گاو صحبت کردیم. آنچه به‌روشنی برای همۀ ما مشخص شده این است که غلامحسین ساعدی و داریوش مهرجویی با اشراف کامل از اساطیر، اعتقادات، باور و اندیشه‌های مردم به ساده‌ترین شکل‌ممکن از این نمادها و آیین‌ها استفاده کردند تا به ما گوشزد کنند در حقیقت هریک از ما می‌توانیم تعبیری از نماد گاو و زندگی باشیم.

پذیرش این موضوع باعث می‌شود که بینش تازه‌ای نسبت به زندگی داشته باشیم و نگاه ما به جهان متفاوت‌تر شود؛ درست همانند مشدی اسلام که سرانجام به ‌آگاهی رسید!