نقد فیلم مادر mother؛ روایت تلخ هستی و مرگ در عشق

خلاصۀ فیلم سینمایی مادر؛ خطر اسپویل فیلم

زن و مردی بی‌اسم در حال گذران زندگی‌اند که مردی غریبه ـ که به‌گفتۀ خودش یک جراح قلب است ـ در می‌زند. همسر زن در را باز می‌کند و مهمان ناخوانده با استقبال مرد مواجه می‌شود. زن از رفتار مرد نسبت‌به حضور غریبه در خانه گِله می‌کند اما درنهایت تسلیم مرد می‌شود. فردای آن شب همسر آن مرد نیز به خانۀ آن‌ها می‌آید و و اهل خانه از او استقبال می‌کنند.

همسر زنِ مهمان او را به اتاق مرد صاحب‌خانه که نویسندۀ موردعلاقه‌اش است می‌برد و گوی یا قلب بلوری صاحب‌خانه را که پیش‌تر نیز دربارۀ اهمیت آن هشدار داده بود می‌شکند. مرد صاحب‌خانه عصبانی می‌شود و در حال بستن درهای خروجی به روی آن‌هاست که دو پسر آن زن و مرد نیز از راه می‌رسند. آن‌دو برادر با یکدیگر بگومگو می‌کنند و درنهایت این بحث بین برادران، باعث مرگ یکی از برادران به‌دست برادر دیگر می‌شود. مراسم پسر را در خانۀ آن‌ها برگزار می‌کنند و بالاخره مهمان‌ها از خانۀ آن‌ها می‌روند. زن باردار می‌شود و در شبی که جشن دونفره‌ای تدارک دیده‌اند مهمانان جدیدی که از علاقه‌مندان نویسنده هستند از راه می‌رسند و … .

جوایز و نامزدی‌های فیلم مادر Mother

ـ برندۀ جایزۀ منتقدان فیلم نیومکزیکو بهترین بازیگر نقش اول زن برای جنیفر لارنس

ـ جایزۀ دوم انجمن منتقدان فیلم لاس وگاس در ردۀ بهترین فیلم ترسناک و علمی‌تخیلی

ـ نامزد شیر طلایی جشنواره فیلم ونیز

ـ نامزد جایزۀ قورباغه طلایی بهترین فیلم‌برداری برای متیو لیباتیک

ـ نامزد جایزۀ بهترین فیلم جشنوارۀ بین‌المللی فیلم میشکولتس مجارستان

ـ نامزد جایزۀ بهترین بازیگر زن از انجمن منتقدان فیلم شمال تگزاس برای جنیفر لارنس

ـ نامزد جایزۀ بهترین فیلم معمایی یا ترسناک از انجمن منتقدان فونیکس 

قدرت زنانه در فیلم مادر آرنوفسکی

داستان فیلم مادر 2017؛ شهود در قدرت زنانه

اغلب آنچه انسان را دست‌مایۀ الهامات هنری، ادبی و سینمایی هنرمندانی همچون آرنوفسکی می‌کند، ناخودآگاه جمعی‌ انسان یعنی کهن‌الگوهاست. زن به‌عنوان یکی از این کهن‌الگوها در نقش‌های مختلف ایزدبانوان، الهگان، دیوزنان و حتی مادر، همسر، جادوگر و … نمود دارد و در نقد فیلم مادر آرنوفسکی نیز مورد توجه ماست.

ناخودآگاه در ترکیب و تلفیق با دو مرتبۀ پیشامدهای کلی زندگی و آگاهی فردی مسبب خیر یا شر می‌شود. صیقل دادن ناخودآگاه و یکی شدن آگاهی مقولۀ دیگری ا‌ست که در این تحلیل مدنظر ما نیست. در بررسی فیلم مادر این مقوله با شهود زنانه نیز مرتبط است. در ظاهر داستان، جنیفر لارنس نقش همسر مرد نویسنده‌ای را دارد که با وجود خودخواهی مرد و کم‌توجهی او در دریای عشق او سیراب می‌شود، در حالی که نشانه‌ها و دیدنی‎های زن ارتباط فراتر با خود را نشان می‌دهد. زن با امر خیالی ـ لاکانی خود ارتباط می‌گیرد؛ دست بر دیوار سرد و بی‌روح خانه می‌گذارد و در سفر به درون آن احساسات ناقص را می‌بیند.

نخستین مواجۀ ما پس از دیدن درونیات زن، کشیدن دو نقش شبیه بال بر دیوار خواهد بود که نشان‌دهندۀ این است که او خود را موظف به مأموریتی الهی می‌داند. در نقاشی‌های دوران مسیحیت نیز فرشته‌ها به شکل کودکان بالدار کشیده می‌شدند که نماد فرشتۀ اسرافیل (فرشتۀ ناجی) است.

در تحلیل فیلم مادر نمود بیرونی تجربیات زن، همسرش و مرد مهمان است که رفتارهای آن‌ها را زیرنظر می‌گیرد و چون آینه‌ای خود را جست‌وجو می‌کند تا چیزی قابل‌درک پیدا کند؛ چنان که در سکانسی از تناقض رفتاری مرد ابراز ناباوری و حیرت می‌کند. اگر بخواهیم این موضوع را بیش‌تر از دید لاکان ـ روانکاو فرانسوی ـ مطرح کنیم، زن به‌دنبال منِ مطلوب خود که به شکل اغراق‌آمیز از خود ساخته و بر پایۀ آرزوهایش است سعی در همراه کردن دیگران و جهان بیرون از خود را دارد.

ما در یادداشتی بر فیلم مادر بر این باوریم که شهود زنانه در فیلم mother ‎ مرتبط با جست‌وجوی زن در نمایش تکامل خویش است. این زن در پی قدرتی خواهد بود که در خود دیده است؛ هرچند این قدرت در پایان و در حین ویرانی‌ای که به بار می‌آورد، او را ناچار می‌کند دربرابر ضعف و ناتوانی‌اش تسلیم شود. 

با بررسی فیلم مادر mother می‌بینیم که مرد در اشاره به قلب سوختۀ زن که چون گویی بلوری در دستان اوست اعتراف می‌کند که تو [یعنی آن زن] مسبب ساختن دوبارۀ زندگی‌اش است. هم‌چنین می‌توان دست زیبای زن در دستان سوختۀ مرد را به نمایش آفرینش و آن‎‌جایی از فیلم که خانم مهمان همسر نویسنده را الهام‌بخش مرد برای خلق داستان‌هایش می‌داند، دو نمونۀ دیگر از اهمیت زن در داستان فیلم و به طور کلی در داستان هستی‌ نام برد.

قتل خود، قتل عشق در فیلم مادر

فیلم مادر؛ نمایش قدرت زنانه در حواس، شکل‌ و فرم‌ها

حواس پنجگانه نخستین نمود در قدرت شهود است؛ چراکه شهود بدون استدلال و منطق طبیعی ظاهر می‌شود و آن‌چه را که بیش از هرچیز درگیر می‌کند، حواس است. نام مادر برای فیلمی پر از شکل‌ها و فرم‌ها که معنایی نمادین دارند از ناخوآگاه خلاق خالقش برآمده است و معناهای بسیار و متنوعی را به ذهن متبادر می‌کند.

علاوه‌بر ارتباط آرنوفسکی در خلق این شهود زنانه، ارتباط عمیق جنیفر لارنس با شهودی اجباری در فیلمی سخت و سهمگین قابل‌توجه و تأمل است. نقد فیلم mother از منظر شهود نمادین پیچیده است، اما بدون شک ما را به لایه‌های معنایی عمیقی از اثر می‌برد.

در این نقد و بررسی باید بگوییم که زن بر دیوار سرد و بی‌روح، رنگ سفید می‌کشد و با گذاشتن دست‌ها بر آن صدایی را از پشت دیوار، که همان صدای درونی اوست، می‌شنود. دریایی متلاطم از عشقی که در او وجود دارد نوعی احساس مسئولیت و وفاداری به مرد محسوب می‌شود که خالق او در نقش زن، الهام‌کننده، محبوب و عاشق و در ادامه مادر فرزند است. گویی آن دریافت‌ها و آن قدرت بدون مرد ممکن نیست. نیرویی که اوی منفعل را به پویایی، خلق و حرکت وادار می‌کند.

چشم منبع الهامات بصری ا‌ست و در فراماسونری چشم نشان‌گر خداست که بشریت را زیرنظر دارد. در این عقیده، تمام افکار و کردار یک ماسون تحت نظارت و عنایت پروردگار است. آرنوفسکی در نمایش تکرار پُرملال هستی، زن را هم خالق و هم ویران‌کننده معرفی می‌کند. آنجایی که فرزندش را باردار است و با فریاد از مهمانان غریبه می‌خواهد که خانۀ او را ترک کنند، همه او را شیطان می‌خوانند. گویی اوست که آن‌ها را از قدرت سلب می‌کند و درعین‌حال قدرت نیز می‌دهد. آن جمعیت عظیم از آن یک زن می‌ترسند و سعی در حذف او دارند. او که هم حیات می‌دهد و هم از حیات بازمی‌دارد!

در بررسی فیلمmother  می‌بینیم که زن با چشم‌ها به درون سفر می‌کند و به همۀ زمان‌ها آگاهی دارد. در یکی از سکانس‌ها،‌ پسر مرد غریبه به زن که به زمین زل زده است می‌گوید: «تو متوجه همه‌چی می‌شی». گویی او از آینده نیز باخبر است. این‌که همراه مرد به‌عنوان همسر، معشوق و خالقش می‌ماند برای این است که خود و او را در تنهایی نابودکننده‌شان رها نکند!

در ادامۀ این مبحث و نقد و بررسی فیلم mother می‌بینیم  که جزئی‌نگری خالق اثر تا چه حد توجه را جلب می‌کند. تحلیل و نقد فیلم خارجی مادر زوایای جدیدی از نشانه‌ها را بازگشایی می‌کند. چشم‌های سبز بازیگر نقش زن که ریزبینانه است باروری و تولد مجدد را نشان می‌دهد. رنگ سبز نشان‌دهندۀ رشد و تولد دربرابر عریانی و خشکی زمستان و حاکی از پیروزی زن بر مرگ است.

بازی هیچ در هیچ در فیلم مادر

بازخوانی نشانه‌ها در نقد و بررسی فیلم مادر

در ادامۀ نقد فیلم مادر 2017 سایر شکل‌ها در فیلم را بازخوانی می‌کنیم. زن روی دیوارهای خانه ابر می‌کشد. ابرها در سخت‌ترین برخوردها آسمان را سرخ می‌کنند و باران می‌بارد. این باران هم مسبب سرسبزی و حیات است و هم سیل‌زا و ویران‌گر.

در فیلم مادر داستان‌های ادیان ازجمله آدم و حوا، هابیل و قابیل، معراج مسیح و … موردتوجه هستند و آرنوسکی از نمادها و سمبل‌هایی که در دین مسیحیت نمود دارند در این اثر بهره گرفته است. ابرها نمادی از پدیده‌های خوبی هستند که نشان از حضور خدا در همۀ مکان‌ها دارند. قدرت الهی در دستان زن ظاهر می‌شود تا خانه را که تمثیلی از دنیاست موردتوجه و تحت‌نظر خود قرار دهد. آب نماد پاکی و بکارت مریم مسیح است. آنجایی که دختر و پسری روی شیر آب نشستند و با شکستن لولۀ آب باعث نشت آب می‌شوند نشان از بی‌توجهی به پاکی و شهود زن دارد. همچنین هشدار غرق شدن در سیل و طوفان را یادآور می‌شود که البته مرد باز هم نسبت به آن توجهی ندارد. زن با قدرت خود آن ‌را تعمیر می‌کند و هم‌چنان در تنهایی قدرتش حفظ می‌شود.

در ادامۀ تحلیل فیلم mother درخت را نشانۀ مهم و نماد گردش زندگی می‌یابیم. در نقد فیلم mother مرگ و معراج در گذر چهار فصل به نمایش گذاشته شده است. هستی با سرسختی و سردی زمستانی که رو به بهارِ دوباره می‌رود آغاز می‌شود. نطفه‌ای که در بطن مادر و از طریق چشم شهودی او می‌بینیم نمایش بذر جدید و نسل جدید است؛ نسل جدیدی که بر خون و خشونتش افزوده می‌شود تا از دل تاریکی به انتهای تاریکی و نقطۀ نوری برسد که می‌تواند در مرگ یک قلب نهفته باشد. چنان‌ که بیگ‌بنگ نیز باعث خلق هستی از سوختن و ویرانی شد. تصویر سایه و روشن از درختان نمایش‌دهندۀ روشنی (بهشت، درخت و زندگی جاودانی) و سیاهی و نابودی است که به‌عنوان دو نیروی لازم و ضروری برای هستی و حیات معنا می‌شوند. 

هرز خون در فیلم مادر

نقد و بررسی فیلمmother ؛ خون، خون می‌زاید

مهمان‌های ناخوانده از ورود به اتاق مرد صاحب‌خانه و دست زدن به گوی یا قلب بلوری او منع شده‌اند. آن‌ها به این موضوع بی‌توجهی می‌کنند و با ورود به اتاق و شکسته شدن گوی باعث خشم مرد می‌شوند. در نقد و بررسی فیلم مادر باید بگوییم که مرد نشانۀ پدر، مهمان‌ها و ستایش‌کنندگان نماد پسر و زن تمثیلی از روح‌القدس است.

پدر به‌عنوان خالق، پسر به‌عنوان پیروان رهرو یا مروج و زن نیز روح قدسی است که در آن‌ها می‌دمد و مسبب تجدد حیات می‌شود. پدر، پسر و روح‌القدس را می‌توان وحدانیت و یکتایی آن‌ها دانست؛ آن‌هایی که بی‌وجود هم ناکامل و پایان‌یافتنی‌اند. چه ‌بسا تعلق فراوان زن به مرد و وابستگی متقابل بین زن و مرد مانعی بر پایان خشونت همیشگی هستی ا‌ست. هربار که بخشش عشق بر قلب زن می‌دمد، مرد خودخواه‌تر و گستاخ‌تر ادامه می‌دهد و زن هربار بی‌روح و سردتر در زندگی خالقش نقش می‌گیرد.

ما با نقد و بررسی فیلم مادر بر این نظریم نطفه‌ای که در وجود مادر به سردی و خشکی می‌رود نه‌تنها قلب او که امیدش نسبت‌به بهتر شدن اوضاع است. چنان که می‌بینیم پس از کشته شدن برادر به وسیلۀ برادر دیگر (که البته زن و مرد صاحب‌خانه به‌عنوان خدا و خالق نیز در آن سهیم هستند)  لکۀ خونی که شبیه چشم است هربار نمایان و هردفعه بزرگ‌تر و بزرگ‌تر می‌شود؛ تاآن‌جاکه سقف و دیوار خانه را فرامی‌گیرد.

در نقد فیلم مادر آرنوسکی خون را نمایش زندگی و مرگ می‌یابیم. لختۀ خونی که در پهلوی زخمی مرد مهمان دیده می‌شود نمایش قربانی کردن است. در نقد و بررسی فیلم مادر گفتن این نکته حائز اهمیت است که هستی چرخۀ تکرار است. هرچند آرنوفسکی با دست‌مایه قرار دادن قراردادها و کهن‌الگوها گذشتۀ انسان را یادآوری می‌کند، اما در هر برهه از زمان (آدم و حوا، هابیل و قابیل و هریک از انسان‌های دیگر) قصه‌ها بارها و بارها خلق و زاده می‌شوند تا شاید معراجی نو رخ دهد. جان استات متفکر بزرگ مسیحی می‌گوید: «می‌گوییم همه‌چیز را از نو می‌سازیم، اما در فضایی که هنوز عصیان وجود دارد چه معنایی می‌تواند داشته باشد؟»

نمایش وجود برای هیچ در فیلم مادر

نقد فیلم مادر؛ قدرت در هیچ

آرنوفسکی هوشمندانه شخصیت‌های اثر را بی‌نام و نشان خلق کرده‌ است. گویی نام‌ها و اسامی تأثیری در چرخۀ هستی و چگونگی آن ندارند. تنها خالق به‌عنوان مطلوب و پیش‌برنده تعیین می‌کند که چه رخ دهد. قدرت او در نوشتن و کسب ستایش برای خویش است، اما آیا او بدون آن‌دیگری وجود دارد؟

در ادامۀ بررسی فیلم mother ذکر این نکته خالی از لطف نیست که از نظر آرنوفسکی مرد با وجود قدرت خلق و نگارش تقدیر، بدون وجود زن آن موجود ظریف و شکننده بی‌وجود خواهد بود. قدرت عشق تنها ناجی اوست، اما او کیست؟ آیا خداست؟ خدا در هیبت مرد که با روح زنانه جلا می‌گیرد؟ با این‌همه ستایشی که او می‌طلبد و چرخۀ مرگی که می‌سازد، آیا زن را از تاوان عشق بی‌پایان مصون می‌دارد؟

مرد در مراسم سوگ برادری که برادرش را کشته است می‌گوید: «چیزی برای دوست داشتن وجود نداره و تنها چیز مبهم و صریح که وجود داره اینه؛ مرگ جنبۀ تاریک هستیه و از درون شما رو نابود می‌کنه.» آیا مرد نیز بارها می‌میرد و دوباره زاده می‌شود؟

زن و مرد نه به‌عنوان دو تن که به‌عنوان دو روح بدون وجود هم نخواهند بود و وجودشان تا زمانی که در حصار قدرت‌یابی و برتری‌جویی باشد، جز خون و عصیان چیزی برجای نخواهد گذاشت.

جنیفر لارنس در فیلم مادر

معرفی فیلم مادر؛ زن، روح هستی

در کتاب مقدس آمده است: «انسان که از زن زاییده می‌شود پر از زحمات است. مثل گل می‌روید و بریده می‌شود. مثل سایه می‌گریزد و نمی‌ماند. اگر مرد بمیرد، بار دیگر زنده می‌شود؟» و زن چه؟ اگر بمیرد مردی زاده خواهد شد؟ چرخۀ هستی تکرار می‌شود؟

زن و مرد دو تن نیستند و روح و جسم آن‌ها درهم‌تنیده و باهم بافته شده است. در مسیحیت پدر، پسر و روح‌القدس جدا از هم نیستند و وحدانیت این سه با یکدیگر است. نه ارکانی از هستی و نه وجودی از جسم انسانی جدا از دیگری نیست. هرچند شکست برخی اجزا به‌طور مثال هر زخم بر زن، شکستی بر بخش دیگرش یعنی مرد یا سایر بدنۀ هستی‌ است. شکست در یک رابطه باعث شکست یکی از طرفین و تنها جزئی از هستی آن‌دو نمی‌شود.

در نقد و بررسی فیلم مادر می‌بینیم که شکسته و ذره‌ذره شدن آن گوی یا قلب بلوری چگونه دستان مرد یا خالق را آغشته به زخم و خون می‌کند. خون و زخمی که بر تمام خانه لک می‌شود. بااین‌همه، تناقض عجیبی ا‌ست که نویسنده یا خالق به نتیجۀ طمع و تعلقات خود آگاه است و از هربار مرگ و باز هستی لذت می‌برد. آیا خداوندگار هستی سرنوشت آدم را از ازل این‌گونه نوشته است؟

با نقد و بررسی فیلم مادر، دارن آرنوفسکی را نویسنده و کارگردانی‌ می‌یابیم که خود را خدای جهانی می‌داند که امکان هرگونه خلق و بازنمایی‌اش را دارد. او در بستر فیلم مادر خدای ذهنی‌ برگرفته از تعالیم ادیان ازجمله مسیحیت را در قالب تصاویری از بهشت و جهنم به‌تصویر می‌کشد. ضمن آن‎‌که از خدایی که زن را حوای زیبایی و بهشت کرد تا آدم را از بهشت و آسودگی جاودانه‌اش جدا کند انتقام می‌گیرد.

او زن و آن‌همه زیبایی و توان‌مندی‌اش را به سلاخی هستی می‌کشد تا در هر ویرانی قدرت و پرستش دوباره را بازیابد. اروین د یالوم معتقد است: «منشأ احساس نیاز به پر کردن جای فرد دیگر، ترس وجودی ماست؛ ترس از فراموش شدن و مرگ. ما از ترک شدن می‌ترسیم و با هر از دست دادنی به دنبال بازیابی و زنده نگه داشتن خود به هر نشانه و دستاوردی چنگ می‌زنیم!»

در فیلم مادر mother زن بارها به مرد می‌گوید: «ترکم نکن» و می‌بینیم که زن مهمان هم در قبال دوست داشتن بسیار زن به او هشدار می‌دهد: «خدا کمکت کنه». با بررسی دقیق فیلم مادر می‌بینیم که مرد هربار تمام هستی زن را به تسخیر خود درمی‌آورد و درنهایت اعتراف می‌کند: «دنیای من کثیف بود. مجبور بودم؛ تنها راه بود. این‌جا شروع زندگیمه و من باید از اول شروع کنم.»

زن که دیگر جسمی برای ماندن ندارد و مادری که گوشت و تنش را برای حفظ فرزند بخشیده است، می‌خواهد برود و مرد نیز خودخواهانه به اصلی‌ترین بازمانده چنگ می‌زند. قلب را بیرون می‌کشد تا آن‌دو و خاطرات بازیابی قدرت‌شان هرگز فراموش نشود و بر آسمان خلق و فتح هستی بنشیند.

در رابطه با تعلقات، وابستگی‌ها و بازیابی قدرت حقیقی، خوانش نقد فیلم نهنگ، جدیدترین اثر دارن آرنوسکی قابل‌تأمل است. هم‌چنین نقد فیلم بنشی های اینیشرین خوانشی بر مرگ و هستی در جدایی را بخوانید.

نمایش قدرت هستی در عین زوال در فیلم مادر

داستان فیلم مادر؛ زایش هستی در پس هر جدایی

در این ورق از مجلۀ هنری اهل سینما با نقد فیلم مادر به لایه‌های پنهانی این فیلم پر از معنا و معمایی پرداختیم که به‌دنبال نمایش قدرت پس از هر ویرانی ا‌ست. زن نه به‌عنوان یک جسم و جنس که به‌عنوان الهۀ مادر، شراب و باروری، نیروی الهام و هستی را برای خود و آن‌دیگری می‌خواهد؛ آن‌دیگریِ خالق، معشوق یا هرکسی که والاترین جایگاه را دارد!

با مشاهدۀ دقیق می‌بینیم که هستی در چرخۀ تکرار تودرتویی‌ که خودمان می‌سازیم جریان دارد. گویا آرنوفسکی با خلق مادر قصد داشته است قدرت خالق را به‌بازی بگیرد و هیچ بودن هر قدرتی را نمایش دهد. بااین‌همه نقطۀ آغاز چگونه است؟ آیا بازگشت به فردوس برین ممکن خواهد بود؟